2018, het jaar van de libellen

Intro

Ieder jaar ben ik met allerlei soortgroepen bezig, maar in sommige jaren iets meer met de ene soortgroep dan met andere soortgroepen. Zo stak ik vorig jaar extra veel tijd in dagvlinders in de periode april/september. Dit jaar doe ik hetzelfde met drie andere soortgroepen. Libellen, reptielen en amfibieën. Een uitgebreid verslag over waargenomen reptielen en amfibieën verscheen onlangs. Nu is het tijd om de libellen aandacht te schenken. 2018 was voor mij hét mooiste jaar ooit wat betreft deze prachtige insecten.

We zitten terwijl inmiddels in december en langzaamaan dalen de temperaturen buiten. Er zijn nog maar weinig libellen actief, het libellenseizoen zit er zo goed als op. Hoogste tijd voor een uitgebreid libellenblog. Ik zag nog nooit zoveel soorten binnen een jaar tijd als in 2018 en ik zag enkele voor mij nieuwe soorten. Één van die soorten ontdekte ik zelfs op een plek waar de soort nog nooit eerder was waargenomen.

Het was een jaar met vele prachtige libellen waarnemingen. Iedere libel die ik tegenkom in het veld beschouw ik als een cadeautje. Of het nu een algemene of een zeldzame soort betreft. Het is de ecologie, het gedrag en de evolutie van deze oeroude insecten die ze zo fascinerend maken om te bestuderen en van te genieten. Het mooie is dat je ze overal tegen kunt komen, vanaf het vroege voorjaar tot in het late najaar.

Belangrijkste libellengebieden

In een groot deel van Nederland zag ik allerlei soorten libellen. In vennen, hoog- en laagveen, open bossen, beekdalen maar ook in de stad. Enkele natuurgebieden waar ik kwam herbergen een behoorlijk soortenrijke libellenfauna en ook nog eens behoorlijke aantallen. Het zijn dan ook gebieden waar de waterkwaliteit uitmuntend is, niet alleen voor de kieskeurige libellen, ook veel andere organismen.

Libellen zijn zeer gevoelig voor veranderingen in de waterkwaliteit vanwege hun leefwijze en dus ook uitstekende meetinstrumenten om de waterkwaliteit te bepalen van een gebied. Een opsomming van de belangrijkste libellengebieden die ik afgelopen jaar bezocht:

• Kampina en Oisterwijkse Vennen (NB)
• Breda – Mastbos (NB)
• ’t Merkske (NB)
• Chaamse Bossen (NB)
• Weerribben (OV)
• Fochteloërveen (FR/DR)
• Swalmen – Groenewoud (LI)
• Kerkrade – Wormdal (LI)
• De Meinweg (LI)

Soorten en aantallen

Het leek me een leuke uitdaging om eens te kijken hoeveel soorten libellen ik zou kunnen zien in een jaar tijd. De teller is uiteindelijk op 58 soorten komen te staan. In september nam de motivatie om enkele overige, zeldzame soorten op te zoeken toch af, anders was ik zeker over de 60 soorten gekomen. Ik was op een zeker moment dik tevreden met hetgeen wat ik dit jaar al had gezien aan libellen.

Naar schatting heb ik ca. 90% van de libellen die op mijn pad zijn gekomen ingevoerd via waarneming.nl. Minstens 9100 libellen zag ik, verdeeld over 1489 waarnemingen. De top 5 van algemeenste soorten ziet er als volgt uit:

1. Azuurwaterjuffer, 1794 individuen 
2. Zwarte Heidelibel, 1616 individuen
3. Gewone Pantserjuffer, 1576 individuen 
4. Weidebeekjuffer, 993 individuen 
5. Gewone Oeverlibel, 635 individuen

Andere algemene soorten betroffen Paardenbijter, Steenrode Heidelibel, Bloedrode Heidelibel, Viervlek, Lantaarntje en Vuurjuffer. Daarnaast kunnen we er nog gerust tientallen ongedetermineerde ‘heidelibellen spec.‘ bij optellen (Steenrode / Bruinrode).

Ook zag ik nog nooit zoveel Bosbeekjuffers, Vuurlibellen en Blauwe Breedscheenjuffers als in 2018. Voor een complete opsomming van alle waargenomen soorten, zie: jaarlijst libellen 2018.

Nieuwe soorten

Jarenlang bleef de teller van het aantal libellensoorten dat ik heb gezien in Nederland steken op de 63 soorten, maar dit jaar kon ik er weer een paar nieuwe bijschrijven, drie om precies te zijn. Het zijn zeldzame soorten die ik min of meer heb uitgesteld de afgelopen jaren.

De eerste nieuwe soort die ik zag betrof eigenlijk mijn libellenhoogtepunt van 2018. Tijdens een wandeling in juni in Boswachterij Dorst, even ten oosten van Breda, ontdekte ik twee Sierlijke Witsnuitlibellen. Het bijzondere van deze soort is dat deze het afgelopen jaar op veel nieuwe locaties is ontdekt, zo ook in Dorst. Mogelijk is het een strategie van deze soort om zich te verspreiden over Nederland, in de hoop geschikte leefgebieden te lokaliseren, wat het voortbestaan van deze nog altijd zeldzame soort kan waarborgen.

De andere twee nieuwe soorten waren Gaffelwaterjuffers in juni in het Zuid-Limburgse Geuldal en bij Maastricht, en tot slot een Zadellibel op de noordkop van Texel in oktober. In het najaar is deze soort op verscheidene plekken langs de kust waargenomen. De teller staat nu op de 66 soorten. Daar kunnen hoogstens nog een paar soorten aan toegevoegd worden, zoals de Donkere Waterjuffer. Met een beetje geluk is ooit de 70 soorten haalbaar. Er zijn voor zover ik weet 71 soorten waargenomen in Nederland, maar wie weet komen er in de toekomst nieuwe soorten vanuit het zuiden naar ons toe (Witpuntoeverlibel?). Of worden soorten die eerder verdwenen, weer herontdekt (Mercuurwaterjuffer).

Zeldzaamheden

Natuurlijk zag ik naast de drie nieuwe soorten,  nog veel meer zeldzame libellen het afgelopen jaar. Immers bestaat een groot deel van onze libellenfauna uit zeldzame soorten. Net als bij reptielen en amfibieën, moet je ook voor veel libellen in bepaalde delen van Nederland zijn, en de daarbij horende leefgebieden/habitats. Zo zul je de zeer zeldzame Gewone Bronlibel niet vinden in Friesland of Groningen. Wel op enkele locaties in Noord-Brabant en Limburg, in beekrijke, beschaduwde bossen.

Tussen de vele zeldzaamheden zaten enkele soorten die ik voor het eerst in jaren weer eens zag. Het mooist waren Bandheidelibellen bij Leusden, Rivierrombout bij Slot Loevestein, Zuidelijke Keizerlibel en Kanaaljuffer in De Biesbosch, Speerwaterjuffer en Maanwaterjuffer in natuurreservaat Kampina, Noordse Glazenmaker in het Fochteloërveen, Bruine Korenbout in De Doort, Gewone Bronlibel en Gevlekte Glanslibel in- en rondom De Meinweg en Gaffellibel en Kleine Tanglibel in het Wormdal bij Kerkrade.

Gemiste soorten

Je kunt niet alles hebben, dat geldt ook voor libellen. Op een gegeven moment vond ik het welletjes en was ik zoals gezegd meer dan tevreden met de 58 soorten die ik dit jaar al had gezien. De Noordse Winterjuffer, Beekrombout en Plasrombout heb ik even naar gezocht, maar niet gevonden. Soorten waar ik niet actief naar heb gezocht waren Zuidelijke Heidelibel, Zuidelijke Glazenmaker, Geelvlekheidelibel, Hoogveenglanslibel, Oostelijke Witsnuitlibel en Donkere Waterjuffer.

Laatstgenoemde soort kan alleen gezien worden door middel van een speciale excursie door De Weerribben, wellicht iets voor volgend jaar. Het was een mooi jaar en ik heb volop genoten van deze oeroude vliegkunstenaars, waarvan de voorouders al enkele honderden miljoenen jaren geleden op aarde rondvlogen.